Piłka ręczna – zasady, historia i przepisy gry

Pierwsze zasady

Z jednej strony, piłka ręczna kojarzona jest z nowoczesnymi treningami i ściśle określonymi zasadami. Z drugiej jednak – to, jak niewiele potrzeba aby rozegrać pełnoprawny mecz szczypiorniaka wskazuje, że ta niezwykle emocjonująca dyscyplina zakorzeniona jest w dalekiej przeszłości.

Najprawdopodobniej – dyscypliną, która stanowi pierwowzór współczesnej piłki ręcznej była rozgrywana już w starożytnej Grecji urania, która (na fali historycznych podbojów) zaadoptowana została także na grunt starożytnego Rzymu. Później, w wiekach średnich mecze piłki ręcznej rozgrywane były między innymi w Niemczech, we Francji, Danii, Czechach, na Słowacji i Ukrainie. Proste zasady, szybka akcja i emocjonujący przebieg rozgrywek sprawił, że piłka ręczna podbiła także serca średniowiecznych Irlandczyków i Urugwajczyków. Jednak to kraje skandynawskie – współcześni mistrzowie szczypiorniaka – wpłynęły najmocniej na finalne ukształtowanie zasad tej niezwykłej dyscypliny.

Jako pierwszy, ogólne reguły gry spisał w 1989 roku Duńczyk Holger Nielsen. To on odpowiada za sformułowanie reguł o maksymalnym czasie przetrzymania piłki czy o zakazie biegania po boisku bez kozłowania.

Kolejny zbiór obejmujący zasady gry w piłkę ręczną opublikował w 1917 roku Max Heiser, który zakładał, że ta bardzo kontaktowa i wymagająca ogromnej sprawności dyscyplina powinna zainteresować głównie kobiety, które – w odróżnieniu od mężczyzn – niezbyt interesują się tradycyjnym footballem.

Stricte męska piłka ręczna powołana została do życia przez Carla Schelenza, który w 1919 roku ustanowił rygorystyczne restrykcje i opracował szczegółowe zasady gry, w oparciu o które – 13 września 1925 roku – rozegrano w Halle pierwszy, oficjalny mecz piłki ręcznej pomiędzy drużyną Niemiec i Austrii, zakończony wynikiem 6 do 3.

Ewolucje i rewolucje

W 1928 roku piłka ręczna zadebiutowała na Igrzyskach Olimpijskich, a pierwsze mistrzostwa świata w piłce ręcznej rozegrano w 1938 roku w Niemczech. W tym czasie, szczypiorniak funkcjonował w dwóch wariantach, a drużyny składały się z siedmiu (wersja duńska) lub jedenastu (wersja niemiecka) graczy.

Obie formy dyscypliny funkcjonowały obok siebie przez wiele lat. Z biegiem czasu, wariant siedmioosobowej drużyny zaczął jednak skutecznie wypierać bardziej liczną, duńską wersję. Rozgrywki piki ręcznej próbowano też przenieść z hali na wolne powietrze. Dyscyplina w tym wariancie zadebiutowała na życzenie „pewnego”, krzykliwego dyktatora z wąsikiem podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich w Berlinie w 1936 roku, a karierę jako Feldhandball (dosłownie – polowa piłka ręczna) oficjalnie zakończyła w 1976 roku.

Od tego też roku, także piłkarki ręczne dopuszczono do startu w ramach igrzysk olimpijskich. Od tego czasu, także rozgrywki kobiet nadzorowane są przez IHF, czyli powołaną do życia w 1946 roku International Handball Federation.

Gra polskich Legionistów ze Szczypiorna

Szczypiorniak to typowo polska, kojarzona jedynie w kraju nad Wisłą nazwa piłki ręcznej. Wszystko przez to, że pierwsze, rodzime rozgrywki tej niezwykłej dyscypliny zaczęto organizować w niewielkim Szczypiornie.

Debiutujący w 1917 roku i stawiający pierwsze na polskim gruncie kroki zawodnicy pochodzili z I i III brygady Legionów Polskich. Internowani po kryzysie przysięgowym oficerowie umilali sobie czas organizując emocjonujące i zacięte mecze szczypiorniaka właśnie, podpatrując zasady gry u niemieckich wartowników.

Inna teoria głosi, że jedenastoosobowy szczypiorniak to wynalazek czysto polski. Legendy donoszą bowiem, że więzieni żołnierze – z dbałości o kondycję i z… nudów – stworzyli dyscyplinę emocjonującą, pozwalającą utrzymać formę i wyzwalającą z negatywnych emocji.

Niezależnie od tego, jakie były faktyczne początki polskiej wersji piłki ręcznej – pewnym jest, że gra zapoczątkowana przez Legionistów ze Szczypiorna szybko podbiła serca innych mundurowych, między innymi żołnierzy Batalionu Pogranicznego, a rok 1918 uznaje się za symboliczny początek tej dyscypliny w Polsce, której oficjalnym reprezentantem jest (od 1928 roku) Związek Piłki Ręcznej w Polsce.

Piłka i boisko

Piłka do piłki ręcznej zbudowana jest z tradycyjnej, bardzo wytrzymałej dętki gumowej, którą szczelnie przykrywają zszyte kawałki skóry lub tworzywa syntetycznego. Obwód piłki, która powinna optymalnie mieścić się w dłoni gracza, jest zależny od płci zawodników. Piłkarki ręczne grają piłkami o obwodzie od 54 do 56 centymetrów i wadze od 326 do 400 gramów, a szczypiorniści – modelami, których obwód zamyka się w granicach 58-60 centymetrów, a waga waha się w przedziale od 425 do 475 gramów.

Boisko do piłki ręcznej ma 40 metrów długości i 20 metrów szerokości. Dłuższy bok to linia boczna, a krótszy – nazywany jest linią końcową, w której zawiera się linia bramki.

Pole każdej bramki wyznacza połowa okręgu o promieniu 6 metrów, w której centrum znajduje się bramka mająca 2 metry wysokości i 3 metry szerokości. W polu bramkowym może przebywać tylko jeden gracz – bramkarz, a naruszenie linii bramkowej z piłką w ręku karane jest zwykle przerwaniem gry na korzyść drużyny przeciwnej.

Poza linią bramki znajduje się trzymetrowa linia obrony, na której ustawiają się gracze defensywni. Rzuty karne w piłce ręcznej wykonywane są natomiast z punktu ulokowanego na polu obrony, oddalonego od bramki o 7 metrów.

Czas i cel gry

Mecz piłki ręcznej podzielony jest na połowy po 30 minut, rozdzielone piętnastominutową przerwą. Początek spotkania to tradycyjny rzut monetą – mecz rozpoczyna drużyna, która wygra w nim „piłkę”.

Celem gry w piłkę ręczną jest zdobycie większej liczby bramek. Za gol uznaje się sytuację, gdy piłka – zgodnie z zapisami regulaminu – przekroczy linię bramki całym obwodem i znajdzie się wewnątrz bramki. Zawodnicy podczas spotkania mogą dotykać, kozłować, popychać, łapać, uderzać lub rzucać piłkę. Gracze mogą także podbijać ją udami, kolanami lub innymi częściami ciała. Niedozwolone jest zagrywanie piłki przy pomocy stopy i podudzia.

Zawodnik trzymający piłkę w ręku może wykonać z nią zaledwie trzy kroki bez kozłowania. Gracz nie może jednak przetrzymywać piłki dłużej niż przez trzy sekundy. Złamanie tej zasady kończy się odgwizdaniem przez sędziego przewinienia i oddaniem piłki drużynie przeciwnej. Dopuszczalne jest jednak wykonanie z piłką trzech kroków, odbicie jej od pola boiska i wykonanie kolejnych trzech kroków.

Bramkarz może poruszać się – jako jedyny – po całym polu bramkowym. Znajdując się w półokręgu o promieniu sześciu metrów może odbijać piłkę, wykonywać z nią dowolne ruchy lub podbijać wybrną częścią ciała. Goalkeeper może też opuścić pole bramki – jeśli to zrobi, podlega zasadom ogólnym, które obowiązują resztę zawodników.

Kiedy zawodnik wykonujący rzut na światło bramki przekroczy stopą linię bramki lub dotknie dowolną częścią ciała słupka – sędzia odgwizduje rzut wolny na korzyść drużyny przeciwnej. Atakujący może jednak wybić się jeszcze przed linią bramki i obwodem ciała (trzymając piłkę w ręku) bez konsekwencji przekroczyć strefę bramkarza. Jedynym warunkiem jest oddanie rzutu przed wylądowaniem na polu bramkarza.

Rzut karny wykonywany jest z linii siedmiu metrów, a szczypiornista rzucający znajduje się wtedy w pozycji „sam na sam” z bramkarzem.

W przypadku zdobycia bramki, zespół stratny wznawia grę rzutem wykonywanym ze środkowej linii boiska.

Zawodnicy i sędziowie

Piłka ręczna to dyscyplina łącząca w sobie prostotę formy z ogromną atrakcyjnością. Aby rozegrać pełnoprawny, emocjonujący mecz szczypiorniaka wystarczy wymiarowe boisko, rzeczona piłka i dwie, składające się z siedmiu zawodników drużyny.

W skład zespołu może wejść każdy – dyscyplina ta nie uznaje ograniczeń wiekowych, nie ustala restrykcji dotyczących wagi czy wzrostu graczy. Najczęściej jednak, zawodnicy najwyżsi i najbardziej postawni – obejmują funkcję bramkarza. Gracze najniżsi, filigranowi, najbardziej obrotni stają natomiast (najczęściej) na kole lub na skrzydłach – prawym i lewym. Pozostali gracze zajmują pozycje na lewym i prawym rozegraniu oraz na środku.

Nad prawidłowym przebiegiem spotkania czuwa skład arbitrów. Według oficjalnych zasad, mecz piłki ręcznej powinien być nadzorowany przez dwóch arbitrów poruszających się po boisku, którzy między innymi rozpoczynają spotkanie i rozstrzygają kwestie sporne. Do składu arbitrów boiskowych dochodzą sędziowie stolikowi – sędzia techniczny zegarowy (odpowiadający za nadzorowanie czasu spotkania, doliczanie czasu dogrywek czy koordynowania kar), sędzia punktowy (zatwierdzający punktację) i czuwający nad ogólnym przebiegiem spotkania sekretarz komisji sędziowskiej.

Atak

Tak samo jak defensywa, tak i atak w piłce ręcznej przyjąć może formę ofensywy szybkiej, chaotycznej (bezpośredniej i pośredniej) lub strefowej.

W pierwszym przypadku, szybki atak bezpośredni to po prostu kontratak, w konsekwencji którego już po jednym lub dwóch długich podania zawodnik oddaje rzut na światło bramki. W przypadku ataku pośredniego – rzut poprzedza kilka podań, dających zawodnikom czas na zajęcie pozycji i wdrożenie taktyki. Atak strefowy wymaga natomiast doskonałego zgrania i perfekcyjnego wyczucia ról. Ta ofensywa w piłce ręcznej wypełnia zwykle większość meczu, a oddanie finalnego rzutu poprzedzone jest odpowiednimi przygotowaniami i próbami przyjęcia właściwych pozycji.

Atak pozycyjny przybiera najczęściej formę ustawienia 2 na 1 na 3, gdzie pierwszą linię tworzą zawodnicy skrzydłowi, drugą zajmuje obrotowy, a na trzeciej – zawodnik rozgrywający i gracze z prawego i lewego rozegrania. Ci ostatni wykonują zwykle rzuty z dystansu, a więc atakują światło bramki z wyskoku, celując piłką ponad głowami obrońców. Ofensywa pozycyjna w piłce ręcznej przyjmuje też możliwość gry na koło – w ramach takiego rozegrania, to rozgrywający starają się ściągnąć na siebie uwagę obrońców i zagrywają do wolnego obrotowego.

Wyjątkowego zgrania drużyny wymaga krzyżówka, czyli rodzaj ofensywy, w ramach której zawodnicy zamieniają się ze sobą pozycjami i starają się zmylić obrońców drużyny przeciwnej. Kiedy ci ostatni popełnią błąd podczas zmian krycia – jeden zawodnik z drużyny atakującej pozostaje wolny i może oddać rzut na bramkę.

Szczypiorniak – który w początkowym założeniu miał być kobiecą alternatywą piłki nożnej – umożliwia także wykonywanie dryblingu. Drybling w piłce ręcznej to umiejętne omijanie obrońców przy jednoczesnym kozłowaniu i wykonywaniu zmyłek, takich jak zwód na trzy, zwód na dwa, zwód na skrzyżowanych nogach czy zwód z obrotem. Podczas dryblingu szczypiorniści często wykorzystują też zasłonę zaaranżowaną przez zawodnika kołowego.

Obrona

Piłka ręczna to gra skomplikowana pod względem taktycznym. Wśród różnych praktyk określających grę w defensywie wyróżnić jednak można system gry bezpośredniej (obrona każdy swego), gdzie gra toczy się w jednej, dwóch lub trzech liniach z przekazywaniem lub bez przekazywania krycia. Drugim systemem defensywnym jest obrona strefowa, czyli technika, która ma na celu takie ustawienie zawodników, aby ci tworzyli sprawny mur i sprawiali wrażenie, że posiadają liczebną przewagę nad przeciwnikami.

Obrona strefowa w piłce ręcznej może natomiast zmuszać zawodników do gry w jednej linii, w układzie z jednym lub dwoma wysuniętymi zawodnikami oraz do przyjęcia ustawienie w dwóch lub trzech liniach.

W przypadku obrony 6 na 0 – wszyscy zawodnicy poruszają się po linii pola bramkowego, zamykając i zasłaniając przed przeciwnikami światło bramki. W przypadku ustawienia z jednym lub dwoma wysuniętymi graczami – część z zawodników tworzy mur, a aktywni w polu gracze starają się ograniczyć przeciwnikom możliwość oddawania rzutów z dystansu oraz usiłują przechwytywać podania. Kiedy defensywa w piłce ręcznej ustawiona jest w najbardziej elastyczny i wymagający największego zgrania sposób (obrona 3 na 3 lub obrona 3 na 2 na 1) – przeciwnicy zmuszeni są lawirować między wysuniętymi graczami i podejmować (często nieudane) próby dojścia do bramki. Ustawienie 3 na 2 na 1 wymaga od tworzących trójkąt obrońców niesamowitej kondycji i idealnego zgrania. Przez wzgląd na trudny dostęp do bramki – ta strefowa defensywa jest też najbardziej niebezpieczna – w ferworze walki dochodzi wtedy do wielu, niekiedy bardzo groźnych kontuzji.

Pozycje graczy

Drużyna piłki ręcznej składa się z siedmiu zawodników, grających na pozycji bramkarza, skrzydłowych, rozgrywających, kołowego i centra (środkowego).

Bramkarz, jako jedyny zawodnik, może bez konsekwencji przebywać w polu bramkowy i (także bez konsekwencji) opuszczać je w trakcie gry. Kiedy goalkeeper wyjdzie poza linię sześciu metrów – gra na takich samych zasadach, jak reszta zawodników. Nie może jednak opuszczać lub wchodzić w obręb pola bramki z piłką w ręku – w takich wypadkach sędzia odgwizduje przewinienie na korzyść drużyny przeciwnej.

Kiedy jednak bramkarz pozostaje aktywny w swojej strefie – może dowolnie odbijać, przenosić, popychać lub unosić piłkę. Jeśli wyrzuci piłkę poza linię końcową – odgwizdywany jest rzut od bramki, w przypadku wybicia poza linię boczną – grę wznawia rzut z linii bocznej wykonywany przez zawodnika drużyny przeciwnej.

Zawodnik kołowy (obrotowy) w ataku gra na pierwszej linii i skupia się na rozwarstwieniu obrony przeciwnika. Obrotowym zostaje zwykle zawodnik drobny, sprytny, sprawnie wykonujący pad lub (wręcz odwrotnie) gracz cechujący się dużą masą i siłą przebicia (dosłownie i w przenośni).

Skrzydłowi w piłce ręcznej to zwykle szybcy zawodnicy (odpowiednio) prawo lub leworęczni, charakteryzujący się bardzo dobrą techniką. Ich zadaniem jest zamykanie gry z prawej lub lewej strony i wykonywanie rzutów z bardzo ostrego kąta.

Rozgrywający zajmujący pozycję prawego lub lewego rozegrania to zwykle wysocy i bardzo skoczni zawodnicy. Ich zadaniem jest scalanie i systematyzowanie gry oraz oddawanie celnych, mocnych, doskonałych technicznie rzutów z dystansu.

Szczypiornista zajmujący pozycję rozgrywającego środkowego w najwyższym stopniu kieruje grą ataku pozycyjnego i stanowi łącznik między drużyną i trenerem.