Rodzaje fobii i ich leczenie

Co dziesiąty mieszkaniec kuli ziemskiej cierpi na jakieś lęki lub fobie. Zaburzenia te powstają na tle nerwicowym. Czynniki wywołujące lęk mogą być bardzo różne, np.: określone sytuacje, myśli, obiekty czy choćby gatunki zwierząt.

 

Przy zetknięciu z czynnikiem wywołującym lęk lub już na samą myśl o nim, osoba cierpiąca na fobię przeżywa napad silnego lęku, który w niektórych sytuacjach może ograniczać normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Osoby mające fobie są zazwyczaj świadome, że ich leki są irracjonalne ale mimo wszystko nie potrafią ich w żaden sposób kontrolować.

 

Fobie mogą być wywołane złymi lub kojarzącymi się negatywnie doświadczeniami z dzieciństwa – w taki sposób fobie tłumaczą zwolennicy teorii behawiorystycznych. Doświadczona w dzieciństwie trauma, nawet jeśli została z czasem zapomniana, może mieć silny związek z reakcjami emocjonalnymi u osoby dorosłej, np. u dziecka straszonego pająkami może w przyszłości wystąpić agorafobia, czyli lęk przed pająkami. Według teorii psychoanalitycznej znaczenie w powstawaniu fobii ma nieświadomość, która odpowiada za przeniesienie wypartych emocji na obiekt. Teoria ewolucyjna zakłada, że powstawanie fobii jest zakodowane w genach i jest ewolucyjnym warunkiem pozwalającym na przystosowanie się do otoczenia np. lęk przed pająkami pozwalał na uniknięcie toksycznego ukąszenia.

 

Niektóre z fobii nie mają wpływu na całokształt życia pacjenta, ponieważ sytuacje kontaktu z obiektem wywołującym lęk są rzadkie, np. fobia związana z wężami, nie jest rodzajem fobii która może na co dzień dezorganizować życie mieszkańca dużej aglomeracji pracującego w biurze. W śród fobii są jednak i takie, których wpływ na życie codzienne jest bardzo duży. Jedną z takich fobii jest fobia społeczna, czy fobia szkolna.

 

Fobia społeczna

Lęki społeczne dotyczą większości ludzi. Pojawiają się w sytuacjach trudnych, takich jak egzaminy, wystąpienia publiczne itp. i są one całkowicie naturalną reakcją. Jednak u części ludzi przybierają tak silną formę, że mogą zakłócić ich społeczne funkcjonowanie, co może doprowadzić do unikania niekomfortowych, wywołujących lęk sytuacji i w konsekwencji do wycofania się z wielu obszarów życia.

 

Fobia społeczna występuje bardzo często, przyjmuje się że w Polsce dotyczy 7 proc. ludzi, przy czym dwukrotnie częściej dotyka ona kobiet niż mężczyzn. Objawia się odczuwaniem silnego, często wręcz panicznego leku w niektórych lub we wszystkich sytuacjach społecznych i jej częstym efektem jest znaczne bądź całkowite wycofanie się z życia społecznego.

 

Pierwsze objawy fobii społecznej pojawiają się najczęściej w okresie dojrzewania i generalnie do 30 roku życia. Lęk związany jest z obawą przed ośmieszeniem się, kompromitacją, upokożeniem, nienormalnym zachowaniem się w sytuacjach kontaktu z osobami spoza najbliższego kręgu (rodzina).

 

Takim reakcjom mogą towarzyszyć objawy psychosomatyczne: drżenie rąk i mięśni, przyspieszone bicie serca, duszności, czy nadpotliwość. Osoby lękowe są dużo bardziej krytyczne wobec własnych zachowań, mimo tego, że w rzeczywistości nie mają mniejszych zdolności interpersonalnych niż inni. Nadmierna koncentracja na zagrożeniu może ponadto osłabiać umiejętności poznawcze, powodować dekoncentrację, niemożliwość skupienia się na wykonywanej czynności, co w efekcie jeszcze bardziej wzmaga lęk.

 

Fobię społeczną wywołują doświadczenia, przebyte w dzieciństwie, traumy, znaczenie mogą też mieć czynniki genetyczne. Podstawą w leczeniu fobii społecznej jest psychoterapia. Badania wykazały, że dużą skuteczność przynosi terapia poznawczo-behawioralna (CBT), w niektórych przypadkach stosuje się również leczenie farmakologiczne oraz kombinację tych dwóch metod.

 

Fobia szkolna

Fobia szkolna jest rodzajem fobii społecznej, tak jak każda fobia, również powstaje na podłożu nerwicowym. Jest rodzajem fobii sytuacyjnej, ponieważ dziecko odczuwa lęk nie przed samą szkołą ale przed konkretnymi sytuacjami, np. wzięciem do odpowiedzi, danym nauczycielem, rozdzieleniem z rodzicami, kontaktem z kolegami.

 

Objawy fobii pojawiają się przed pójściem do szkoły oraz w trakcie pobytu w szkole. Oprócz silnego, niemożliwego do opanowania lęku, występują reakcje psychosomatyczne, do najbardziej typowych należą: bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunka, odmowa jedzenia, bóle głowy a nawet stany podgorączkowe. Charakterystyczne jest występowanie objawów od piątku do niedzieli i ich całkowity zanik w okresie kiedy dziecko nie chodzi do szkoły (weekendy, wakacje).

 

Przyczyny fobii szkolnej mogą być różnorodne:

• perfekcjonizm – dziecko mające tendencje do perfekcjonizmu nie jest w stanie poradzić sobie z oczekiwaniami jakie samo sobie narzuca,
• zbyt duże wymagania ze strony rodziców – dziecko boi się, że nie spełni ich oczekiwań,
• deficyty rozwojowe – dziecko cierpi na pewne deficyty takie jak wada wymowy, dysleksja, niepełnosprawność w wyniku czego jest wyśmiewane przez rówieśników,
• lęk przed rozstaniem z rodzicami,
• zastraszanie dziecka, molestowanie, bicie przez rówieśników.

Powstawanie fobii szkolnej może być w znacznej mierze uzależnione od sytuacji rodzinnej –dziecko znajdujące się w ciągłym stanie napięcia spowodowanego np. konfliktami między rodzicami, trudną sytuacją w domu, zbyt dużym krytycyzmem ze strony rodziców może przejawiać tendencje do unikania trudnych sytuacji lub sytuacji w których subiektywnie mogłoby sobie nie poradzić. W sytuacjach szkolnych dziecko może odczuwać dużą nieśmiałość, wycofanie, chęć bycia niezauważalnym lub też przejawiać agresję.

 

Lęk odczuwany przez dziecko może mieć znaczny wpływ na postępy edukacyjne – zaburzać koncentrację, pamięć, utrudniać kojarzenie i osłabiać kreatywność, dlatego w przypadku podejrzenia fobii szkolnej należy udać się na konsultację psychologiczną i w razie potrzeby rozpocząć specjalistyczną terapię.

 

Należy również mieć na uwadze, że większość nauczycieli nie będzie w stanie rozpoznać u dziecka zaburzenia na tle nerwicowym, wobec czego do sytuacji lękowych mogą dołączyć się efekty stygmatyzacji ze strony grona pedagogicznego, gdyż nieobecności szkolne mogą być tłumaczone na przykład lenistwem, co nie jest prawdą w tym przypadku. Dodatkowo fobię szkolną należy odróżnić od zwykłej chęci wagarowania, są to zupełnie różne kwestie.

 

Inne, częste rodzaje fobii

Fobie mogą być wywołane różnymi czynnikami, ich lista praktycznie się nie kończy. W fobiach mamy do czynienia z lękiem wywołanym jasno określonymi sytuacjami, które pacjent zna i potrafi określić czy przewidzieć, ale towarzysząca im reakcja lękowa jest całkowicie niewspółmierna do stopnia zagrożenia.

 

Silnej reakcji lękowej towarzyszą z reguły objawy psychosomatyczne takie jak przyspieszone tętno, drżenie rąk, suchość w ustach, szczękościsk, zaburzenia mowy, nadmierne pocenie się i subiektywne poczucie utraty kontroli nad własnym zachowaniem.

 

Częste rodzaje fobii:

 

Agorafobia – lek przed przebywaniem na otwartej przestrzeni. Początkowo agorafobię uważano za lęk spowodowany wcześniejszymi traumatycznymi wydarzeniami związanymi z przebywaniem w miejscach publicznych. Dziś rozumie się ją jako lęk przed sytuacjami lub miejscami z których ucieczka w przypadku napadu paniki byłaby utrudniona. W agorafobii lęk dotyczy otwartych przestrzeni, przebywania w środkach transportu publicznego, dużych skupiskach ludzi, miejscach publicznych takich jak dworce, ale również wszelkich sytuacjach oddalenia od domu czy samotnego podróżowania. Często występuje u osób z depresją, natręctwami i z fobią społeczną.

 

Klaustrofobia – jest przeciwieństwem agorafobii i dotyczy lęku przed przebywaniem w małych, ciasnych pomieszczeniach. Klaustrofobicy boją się zamknięcia w małych pokojach, ciasnym korytarzu, windzie, samochodzie czy samolocie. Wpadają w panikę, że nie uda im się wyjść na zewnątrz i zostaną zamknięci w danym miejscu do końca życia. Jej powstawanie może być wywołane traumatycznymi przeżyciami z dzieciństwa, według innych teorii wiąże się ono z tzw. traumą narodzin, czyli przejściem przez ciasny kanał rodny (im większe komplikacje przy porodzie, tym większe ryzyko wystąpienia klaustrofobii w przyszłości), może również powstawać na drodze modelowania, czyli naśladowania sytuacji lękowych rodziców wywołanych przebywaniem w małych pomieszczeniach.

 

Nyktofobia – nazywana inaczej achluofobią lub skotofobią to lęk przed przebywaniem w w ciemności. Występuje głównie u dzieci ale zdarzają się też pojedyncze przypadki nyktofobii u dorosłych. Osoby z nyktofobią często nie mogą zasnąć bez włączonego światła. Inne symptomy to niechęć do wychodzenia nocą i nerwowość w pomieszczeniach przyciemnionych. Ten rodzaj lęku pojawia się u dzieci już od drugiego roku życia, obawiają się one tego co według nich „czai się w ciemności” ale większość dzieci w niego z czasem wyrasta.

 

Areodromofobia – to lęk przed lataniem samolotem. Może występować w czystej postaci jako „lęk przemieszczania się w powietrzu” albo być wynikiem klaustrofobii lub lęku wysokości. Lęk przed lataniem dotyczy bardzo wielu osób, którzy za wszelką cenę chcą uniknąć korzystania z tego środka transportu, wolą wybrać kilka razy dłuższą i bardziej niewygodną podróż niż przekroczyć próg samolotu. Wiele osób przyznaje, że nie bało się latania dopóki nie zostały rodzicami, w tym przypadku znaczenie ma lęk przed osieroceniem dzieci. Lęk przed lataniem, jak wszystkie lęki jest objawem irracjonalnym, osoby z tą fobią, nie przekonuje fakt, że w katastrofach lotniczych ginie statystycznie kilkadziesiąt procent mniej osób niż w wypadkach samochodowych i obiektywnie jest to najbezpieczniejszy środek transportu.

 

Akrofobia – jest lękiem przed wysokością. Początkowo uważano, ze lęk wywołany jest traumatycznymi przeżyciami z dzieciństwa, obecnie twierdzi się, że jest to lęk przystosowawczy, kształtujący się na podłożu ewolucyjnym, który występuje u większości ssaków i ostrzega przed zagrożeniem związanym z upadkiem. Jako strach jest zatem zdrowy, dopiero w skrajnych przypadkach przybiera postać fobii, np. u osób które boją się pracować na wysokich piętrach w budynku, czy przejechać samochodem przez most.

 

Hemofobia – lęk przed krwią, jej widokiem, pobieraniem, badaniem i wszystkim innym co może być z nią związane. Lęk powodowany widokiem krwi może być tak silny, że może wywołać omdlenie wazowagalne, co też odróżnia hemofobię od innych fobii w których takie reakcje nie występują.

 

Hydrofobia – lęk przed wodą. Instynktowny strach z obawy przed utopieniem się dotyczy wszystkich ludzi i jest reakcją naturalną. W ramach oswajania się z wodą czy nauki pływania powinien jednak ustąpić. U osób które doświadczyły traumatycznych wydarzeń związanych z wodą może pojawić się lęk, na tyle, że nie będą mogły wejść nawet do płytkiej wody.

 

Demofobia – strach przed tłumem i dużymi skupiskami ludzi. Fobia ta uniemożliwia przebywanie na imprezach masowych, a często również wywołuje silny lęk w zatłoczonych środkach transportu publicznego, czy centrach handlowych.

 

Arachnofobia – lęk przed pająkami lub innymi bezkręgowcami zbliżonymi do nich wyglądem. Jest bardzo powszechnie spotykanym rodzajem fobii. Zdaniem psychologów jest to fobia łatwo wyleczalna, już jedna sesja może przynieść znaczące postępy i ulgę dla pacjenta.

 

Zoofobia – lęk przed zwierzętami. Może dotyczyć lęku przed wszystkimi zwierzętami lub tylko niektórymi rodzajami, np. psy, koty, owady, węże, insekty. Zygmunt Freud uważał, że lęk przed zwierzętami jest jednym z najczęstszych zaburzeń psychoneurotycznych u dzieci. Może być on warunkowany ewolucyjnie, z wiekiem fobia może zaniknąć.

 

Kynofobia – lęk przed psami, który najczęściej występuje u małych dzieci. Na widok psa dzieci reagują zwykle paniką, często zakrywają uszy mimo tego, że pies nie szczeka i uciekają.

 

Tokofobia – lęk przed ciążą i porodem. Z powodu tej fobii kobiety często decydują się na poród metodą cięcia cesarskiego. Może być to fobia pierwotna, która występuje u kobiet będących w ciąży po raz pierwszy i ma podłoże nerwicowe lub fobia wtórna występująca na skutek traumatycznych przeżyć związanych z poprzednią ciążą lub poronieniem. Według niektórych badaczy może być również powodem depresji okołoporodowej. Częściej występuje u kobiet które doświadczyły przemocy fizycznej lub seksualnej.

 

Dentofobia – jest lękiem przed zabiegami stomatologicznymi. Jest ona zjawiskiem powszechnym i trudnym zarówno dla pacjentów jak i dla lekarzy stomatologów. Fobia może być wywołana lękiem przed bólem, lękiem przed dotykiem chłodnymi, stalowymi przyrządami medycznymi lub lękiem przed dźwiękiem wiertła dentystycznego i wrażeniem dotykowym jakie wywołuje. U osób z dentofobią podczas zabiegu dentystycznego można podawać mieszaninę tlenu z podtlenkiem azotu powodującą stan fizycznego odprężenia.

 

Mizofobia – lęk przed brudem i zanieczyszczeniami. Osoby cierpiące mizofobie najczęściej cierpią również na różnego rodzaju natręctwa, takie jak na przykład kompulsywne mycie rąk. Mizofobicy to osoby które tworzą w swoim otoczeniu sterylne warunki, inne osoby lub pomieszczenia są postrzegane przez mizofoba jako zagrożenie. Boją się oni dotykać rzeczy co do których nie mają pewności, że są sterylnie czyste.

 

Leczenie fobii

Fobie można pokonać i w tym celu stosuje się różne rodzaje psychoterapii. Rozpoczęcie psychoterapii powinny przede wszystkim rozważyć osoby którym lęki znacznie utrudniają codzienne funkcjonowanie – osoby z fobiami społecznymi czy fobią szkolną.

 

Przy diagnozie ważne jest aby osoba doświadczająca lęków potrafiła prawidłowo odróżnić je od strachu, gdyż są to dwie różne reakcje. Lęk to reakcja irracjonalna, przesadna, trudna do opanowania i kontroli oraz subiektywna. Strach, natomiast jest normalną, prawidłową reakcją na zjawiska i bodźce realnie bądź potencjalnie niebezpieczne dla człowieka. Strach jest całkowicie racjonalny, np. prawidłowe jest to, że boimy się ugryzienia przez agresywnego psa ale nieprawidłowe, gdy na widok jakiegokolwiek psa na smyczy lub nawet na zdjęciu występuje sile uczucie lęku.

 

Naturalne jest, że osoba posiadająca daną fobię za wszelką cenę stara się unikać sytuacji w której pojawia się lęk. Terapia jednak polega na stanięciu ze swoim lękiem oko w oko. Stosuje się kilka metod terapeutycznych, m. in.:

• systematyczne odwrażliwianie – sposób ten nazywany jest również desensytyzacją i polega na stopniowej ekspozycji na obiekt wywołujący stres aż pacjent zacznie go tolerować. Zanim do tego dojdzie, terapeuta uczy pacjenta jak radzić sobie z lękiem. Konfrontacja z bodźcem wywołującym lęk odbywa się powoli stopniowo.
• Systematyczna desensytyzacja w wyobraźni – polega na wprowadzeniu pacjenta w stan relaksu i stopniowej ekspozycji na obiekt ale tylko w wyobraźni. Uczy również metod radzenia sobie w sytuacjach lękowych.
• terapia implozywna – polega na gwałtownym i ciągłym wystawieniu pacjenta na bodziec wywołujący lęk przed którym nie może on uciec. Terapia ma na celu przekonanie pacjenta, że czynnik wywołujący lek nie stanowi realnego zagrożenia, dlatego prezentacja bodźców trwa do tego momentu aż zacznie ona słabnąć.

Dobór metody terapii jest kwestią indywidualną, również czas jej trwania może być zróżnicowany, jednak często już nawet po pojedynczej sesji pacjenci odczuwają znaczą ulgę. Leczeniem fobii zajmują się poradnie psychologiczne i przychodnie zdrowia psychicznego. Istnieje również wiele prywatnych gabinetów i ośrodków specjalizujących się w leczeniu różnego rodzaju fobii.